مسیر انحطاط یک فرهنگ

بدون شک افراد بسیاری وجود دارند که معتقدند نمی توان جا معه ایران را جزء جوامع عقب مانده دنیا محسوب کرد.درمقابل عده کثیری اعتقاد راسخ به عقب ماندگی این جامعه دارند وبر این ایده پا می فشارند.در واقع هر دو گروه درست می اندیشند .ولیکن هر گونه اظهار نظری در این رابطه می بایست بر بستر نسبی بودن مسئله مطرح شود.آری ایران در مقایسه با همسایگان وبسیاری از کشورهای توسعه نیافته نه تنها عقب مانده نیست بلکه پیشرفته نیز به شمار می رود.اما با توجه به موقعیت های استراتژیک /منابع ملی/منابع انسانی/سابقه تاریخی /ظرفیت های فرهنگی وعلمی/نقش موثردر سیاست های منطقه ای و...در مقایسه با دنیای غرب قطعا عقب مانده ارزیابی شده ونیاز به بازنگری و بازسازی اساسی دارد..

علل عقب ماندگی ایران را می توان به سان یک ماز پیچ در پیچ تصور کردکه تمام راهروهای آن به یک دیگر راه دارد ونمی توان برای نشان دادن آن از یک نمودار خطی سود جست و برای نشان دادن روابط علل عقب ماندگی های ایران نیاز به تحلیل وارائه تحقیقات فراوان است.

با این حال با توجه به کاستی های این روش دلایل عقب ماندگی های ایران را به ترتیب وقایع تاریخی وبه صورت بسیار مختصر در زیر بر می شماریم 

1)ایران از لحاظ جغرافیایی خشک و بی آب است(بنا به دلایلی که در بخش پیشین مطرح شد)

2)مردم ایران به واسطه بی آبی اصولا درگیر مسائل معیشتی بودند.مادامی که انسانها برای زنده ماندن در گیر تلاش ومبارزه بلا فصل هستند کمتر به تفکر پرداخته ودر نتیجه به دستاوردهای فکری نیز دست نمی یابند.(مطالعه موقعیت جغرافیائی یونان وروند شکل گیری فلسفه در آتن توصیه می شود.)

3)بنا به دلیل فوق فلسفه ای در ایران شکل نگرفت ودر مقابل مردم به دین/متافیزیک واسطوره ها روی می آوردند.

4)مردم برای دست یابی به آب مجبورند از شیوه های مصنوئی مثل حفر قنات وساختن کاریزها استفاده کنند واین امر میسر نمی شد مگر با حضورودخالت دولت که از قبل به وجود آمده بود.بنابراین قدرت دولت هر روزه بیشتر میشود و این خود مقدمه ای نامیمون برای شکل گیری استبداد به شمار می رود.

4)آب همه جا در دسترس نیست در نتیجه ساختار اجتماعی جامعه ایران به شکل دهکده است واز طرف دیگر به همین دلیل بخش دیگری از جامعه ایرانی زندگی ایلی اختیارکرده به صورت قبایل کوچنده در می آیند.در روستاها نیز مزارع منفرد وجود ندارد بلکه همگان گرد محلی که آب وجود دارد جمع شده ومالکیت ها اشتراکی است.

5)بنابراین شهری شکل نمی گیرد که ضمن استقلال خود به عنوان مراکز تجاری ایفای نقش کند.

6)اولین لازمه گرفتن مناسبات دمکراتیک و به رسمیت شناختن حقوق فرد توسط دولت پدیده شهروندی است که به دلیل فوق در ایران شکل نگرفت.(امروزه هنوز هم شاهدیم که شهرهای ایران بیشتر به روستاهایی بسیار بزرگ شبیه هستند.)

7)فئودالیزم شکل نمی گیرد .مالکیت اشتراکی وشاه بزرگترین زمین دار است.استبداد ادامه می یابد.

8)در عصر کشاورزی دولت وشاه تمام ابزار تولید را در دست می گیرند.بنا بر این مازاد تولید در دست دولت قدرت مطلق حاکم را افزایش داده ودر مقابل قدرت جامعه برای مبارزه کاهش می یابد.

9)حکام دست نشاندگان شاه هستند.هویت فردی(که اساس تئوری های ایجاد تحول در دابوت به شمار می رود.)در چنین جامعه ای شکل نمی گیرد.در حالی که همین هویت فردی است که اساس پیشرفت های اجتماعی را بنا می نهد.جامعه مدنی/مناسبات سرمایه داری/خردگرایی وتعقل همگی معلول هویت فردی است وعدم مالکیت انفرادی وخصوصی دراصل مترادف با عدم تکامل فرد وایجاد مانع برای گسترش جمع است.

10)شاید دراین جامعه سنتی که رهبران آن خود را فرستاده خدا دانسته وخردورزی خود را سر آمد تمام انسانها یا فته اند از بزرگترین موانع در پیدایش رقابت اندیشه وخلاقیت فردی محسوب شوند.در چنین اجتمائی فرد وتعقل وی هیچ محلی از اعراب نخواهد داشت.ضمن اینکه رقابت های فردی در عرصه های گوناگون مکانیزمی است که اگر چه بنیاد فردی دارد ولیکن نتایج آن به تحولاتی وسیع در اجتماع /تاریخ وحتی جهانی بدل می شود.

11)استبداد ادامه می یابد.گروه های اجتماعی به دلیل پراکندگی روستاها نمی توانند به اتحاد دست یابند ضمن اینکه همچنان به آب وابسته اند.بنابراین گروههای اجتمائی همچنان در مقاومت ضعیف وبه قول جان فوران مقاومت شکننده است.

12)وابستگی اربابان به شاه و دخالت زمین داران در تجارت مانع می شود تا طبقه بورژوازی و از همه مهمتر بورژوازی صنعتگروتولید کننده شکل بگیرد.

13)در ایران شهرهای خود مختار به وجود نیامدند.سکونت خوانین در شهرها ونگهداری زمینها و املاک در روستاها را بایستی از موانع جدی رشد تجارت مستقل وتشکیل صنف های شهری تلقی کرد.

در این بخش قبل از ادامه بحث لازم است نگاهی به سلسه ساسانیان واتحاد دین ودولت در آن زمان و همچنین نگاهی به حمله اعراب ونقش اسلام در روند تاریخ ایران داشته باشیم.از آنجا که برای صرفه جویی در زمان: به کار غیر علمی برشمردن علل عقب ماندگی ایران پرداختیم(زیرا بنا به درهمتنیدگی وپیچیدگی موضوع علمی تر آن بود که قضیه را تفصیلی وتحلیلی بررسی می کردیم) اجازه می خواهم ادامه بحث را همچنان به صورت خطی وشماره ای ادامه دهم و فرض را بر این بگذاریم که موارد در حال شمارش به صورت ترتیبی امکان پذیر است.

14) در دوره ساسانیان ایران یک دوره پیشرفت نسبی را تجربه می کند.ولی نظام شبه کاستی ونارضایتی مردم از یک سو و اتحاد دین ودولت از سوی دیگروهمچنین احساس نیاز ایرانیان به فلسفه وتعقل (شاید در آن زمان به دلیل یگانگی دین ودولت/دین وجهه خود را از دست داده بود.)نهضت های فکری-دینی به وجود آمدند که همین خود می توانست از آفات برداشت ناصحیح از دین ناشی شود.شورش های تعقل گرای متکی به تفکر مزدکی ومانوی از مشهورترین آنها به شمار می رود که با خشونت سرکوب شدند.(معتقدم در صورتی که اسلام هم وارد ایران نمی شدهر دین دیگری اگر مورد اقبال ایرانیان قرار می گرفت در نتیجه تاریخی این ملت تفاوتی را ایجاد نمی کرد.مطالعه تاریخی وجامعه شناسی وایضا علل انحطاط ساسانیان و غلبه اعراب پیشنهاد می شود.)

جنگ های 24ساله وفرسایشی ایران و روم بنیه عمومی هر دو کشور را به شدت تضعیف کرده بود وهزینه کافی برای جنگ ومقابله با اعراب وجود نداشت.

از آن سو اعرابی عشیره ای /صحرانشین وفقیر با انگیزه مالی بسیاربالاوایمان راسخ به اسلام در برابر سربازان بی انگیزه ایرانی قرار گرفتند.مردم مقاومتی نشان نمی دهند زیرااسلام برای آنها پیام برابری وبرادری به همراه داشت.سپهبد رستم فرخزاددرجنگ قادسیه وفیروزان در نها وندعلاوه بر جان خود جنگ را نیز واگذار نمودند.

15)ایرانیان پذیرای اسلام وآن را مبدل به یک تمدن بزرگ می سازند.

16)اسناد و مدارک حکایت از آن داردکه ایرانیان درایجاد اسلام خلافتی ونهادینه کردن آن نقش مؤثر ایفا کرده اند.ضمنا اعراب در زمینه های بوروکراسی واقتصادی از دستاوردهای ایرانیان بسیار سود جستند.این گونه رسوخ اسلام در بطن جامعه ایران بدون مشارکت اکثر ایرانیان میسر وممکن نبود.اعراب فقط دو قرن فاتح ایران بودند و از این پس ایرانیان بودند که اسلام را نگه داشتند.

17)تمدن ایرانی واسلامی در یکدیگر ادغام می شوند.تفکر اسلامی برمناسبات جامعه ایرانی غلبه می کند.اینجاست که هر آنچه مورد نیاز جامعه بشریست را باید در متون دینی جستجو کرد.(تمام جوامعی که حکومت دینی را تجربه می کنند با این فرایند مواجه می شوندوهیچ فرقی ندارد چه دینی وچه جامعه ای باشد.)واین ویژگی را نباید منحصر به اسلام تلقی کرد.

18)از سده ی اول هجری ایرانیان تلاشهایی را برای رشد فلسفه انجام می دهند که تا قرن ششم ادامه می یابد.از قرن ششم به بعدجامعه ایرانی رکود فکری/اجتمایی ناخوشایندی را تجربه می کندواین وضعیت در ایران تثبیت می شود.

19)تسلیم مقدرات شدن/فرارکردن ازشدائدزندگی به جای مبارزه با آن و جایگزینی انفعال به جای تقابل فکری وخردورزی پس از موارد بالا ریشه درموارد زیر دارد:

الف)درگیری حاکمان محلی به صورت پی در پی وجدی به منظور قرابت با خلفای عباسی برای کسب قدرت بیشتر.البته بایدتاکید کرد در این دوران چند قرنی تقریبا هیچ انقلاب یا جنبش غیر دینی رخ ندادوتمام جنبش های توده ای دراشکال دینی رخ می دهد و ظاهرا تمایلی برای استقلال سیاسی جامعه در دل این درگیری ها یافت نمی شود.

ب)وضعیت نابسامان اقتصادی جامعه.

ج)سرکوب اندیشمندان و تئوریسین های آن زمان که بیشتر از دین متکی به تعقل بودند.

د)ضربه نهائی را مغولها وارد می کنند تا دیگر اثری از اندیشه و اندیشمند نماند.(تقریبا تمام تمدنها با حمله بربرها مواجه شده واحتمالا طعم شکست را چشیده اند ولی هجوم قبایل مغول ازاین لحاظ در عقب ماندگی ایران حائز اهمیت است که شبکه های آبیاری که رگهای حیات اجتماع بودند به شدت تخریب شد. شبکه هایی که باز سازی آنها نیاز به سالیان متمادی ونیروهای انسانی بیشماری داشت.

20)درقرن شانزدهم دنیای غرب که در برخی از مشکلات خود با ایران وجه اشتراک داشت با همت خود غلبه نموده وپا به عرصه تمدن معاصر می گذارد.غرب آینده ای متفاوت را برای جهان رقم می زند.آنها میروند تا بازاری را شکل دهند که در آن کار گزاران و نهادهای اقتصادی بسیار پر شماری در گیر فعالیتها وعملیات فراملی شوند.آنها در صدد بر آمدند تا نفوذپذیری مرزهای سیاسی را در برابر جریان های اقتصادی خود بسیار افزایش داده /درهم تنیدگی و وابستگی متقابل در گستره جهانی را به حدی برسانند که امکان چندانی برای اتخاذ سیاست انزوا و خود کفائی اقتصادی وجود نداشته باشد.غرب درگیر یک فعالیت تجاری شد که در آن جستجوی بازار گسترده جهانی/منابع غنی تر/ کارائی بیشتر /موقعیت استراتژیک ترومناسب تر جزء لاینفک آن شد.غرب نیاز به بازار داشت.حیات ورشد سرمایه داری به جهانی شدن آن وابسته بود.واقتصاد متکی به کشاورزی ایران هدفش تامین معاش محلی بود.(رشد مناسبات سرمایه داری و جهانی غرب نیازمند فلسفه عقلی وعلم بود در حالی که در ایران این عرصه ذهنی وجود نداشت.)

21)خوانین/حکام/درباریان و...با سرمایه ملکی خود به داد و ستد می پردازند تاجایی که شاردن در سفرنامه خود می نویسد:دلالی وداد وستد کالا آنقدر مورد علاقه ایرانیان است که حتی شاه نیز در امر خرید وفروش دخالت می کند.بورژوازی دلال-غیر تولیدگر در بطن این جامعه سنتی باعث تقویت سرمایه داری بازاری ومناسبات ارباب رعیتی شده باعث تقویت تنه عقب ماندگی در این کشور می شود.این وضع تا سال 1341 هجری تداوم می یابد.

22)رضا شاه متوجه اهمیت بورژوازی در فرایند مدرنیزم شدن کشور می شود ومی کوشد تا با قدرت ارتش به این مهم دست یابد.بدیهیست که ارتش نمی تواند جایگزین مناسبی برای بورژوازی صنعتگر باشد.زیرا بستر تولید در قدرت ها وانگیزه های فردی نهفته است که پیش نیاز آن آزادی ولیبرالیسم است در حالی که ارتش تداعی کننده دیکتاتوری است.پس تلاش برای مدرنیزم سازی جامعه دینی ایران از بالا تلاشی مثبت ولی بی حاصل بود.

23)در حالی که اروپا به رشد خود ادامه می دهد زمینداران تاجر ایرانی به جای تولیدات صنعتی واسطه های فروش کالاهای صنعتگران غربی می شوند ونه تنها کمکی به صنعتی کردن کشور نمی کنند بلکه عملا مانع آن می شوند.

24)بنابراین بورژوازی در ایران رشد نمی کند.اقتصاد وسیاست در یکدیگر ادغامند.در حالی که مطالعه تاریخ انقلاب های موفق دنیا نشان می دهد که آنان درصدد جدایی این دو بوده اند.

25)در ایران شرایط اقتصادی به رشد بورژوازی که خواستار استقلال اقتصادی(لیبرالیسم)وپایان سلطه دولت بر اقتصاد باشد نیانجامید.تاریخ معاصر ایران نشان می دهد میان بازاریان/نهاد دینی و دولت پیوندی دیرینه وقوی وجود داشته است.پیوندی که تا قرن حاضر ادامه دارد.

26)وامروز کشور ایران از لحاظ بسیار زیادی در تناسب با دنیای غرب عقب مانده است.راه حلها کدامند آیا ایجاد تغییر در وضعیت کنونی ممکن است یا عقب ماندگی تا آخرالزمان با این ملت است؟

برگرفته ازمقالات دوست گرانقدراستاد بهنام بستان بنیانگذار نظریه دابوت